Stanisław Lem był postacią jedyną w swoim rodzaju. Dla jednych – najwybitniejszy polski pisarz XX wieku. Dla innych – genialny filozof, naukowy prowokator, niepoprawny sceptyk i prorok cyfrowego świata. Jego twórczość to nie tylko literatura science fiction – to całe uniwersum myśli, które do dziś zadziwia trafnością i aktualnością.

Lem – od Lwowa po Kraków i dalej

Urodził się 12 września 1921 roku we Lwowie jako syn wziętego laryngologa Samuela Lehma i Sabiny Woler. Wychowany w inteligenckiej rodzinie żydowskiej, od dzieciństwa chłonął literaturę i technikę. W czasach młodości interesował się także mechaniką – sam konstruował urządzenia (m.in. własnoręcznie zbudował motocykl!).

Po II wojnie światowej, w ramach akcji repatriacyjnej, trafił do Krakowa. Tu ukończył medycynę na Uniwersytecie Jagiellońskim, choć do dziś krąży anegdota, że celowo nie złożył ostatniego egzaminu, by uniknąć obowiązku pracy lekarza wojskowego. Wolał pisać.

Mieszkał i tworzył w Krakowie niemal całe dorosłe życie. Tu związał się z Barbarą Leśniak, z którą miał syna Tomasza (ur. 1968). Zmarł 27 marca 2006 roku i został pochowany na cmentarzu Salwatorskim, wśród ludzi zasłużonych dla miasta.

Wzrost, waga i rodzina Stanisława Lema

Stanisław Lem mierzył około 170 cm wzrostu i ważył w granicach 70 kg. Nie był wysoki, ale jak wspominali bliscy, miał w sobie dużo energii i charakterystyczną postawę, która sprawiała, że trudno było go nie zauważyć.

Pochodził z rodziny inteligenckiej. Jego ojciec, Samuel Lem, był znanym lwowskim laryngologiem, a matka Sabina Woller zajmowała się domem. Stanisław Lem był jedynakiem – nie miał rodzeństwa.

Lem – literacki geniusz i jego najważniejsze powieści

Twórczość Stanisława Lema to imponujący dorobek – ponad 40 książek, eseje, felietony, recenzje. Choć najsilniej kojarzony z fantastyką naukową, nie lubił tego określenia. Sam mówił, że „pisze o tym, czego nie rozumie, żeby zrozumieć lepiej”.

Kluczowe dzieła, które trzeba znać:

• „Solaris” (1961) – najczęściej tłumaczana i ekranizowana powieść. Opowieść o oceanie-umysłach i granicach ludzkiego poznania. Lem nie ukrywał, że ekranizacje go rozczarowały – jego zdaniem skupiały się na melodramacie, a nie na idei.
• „Niezwyciężony” – pokazuje, że ewolucja nie musi prowadzić do inteligencji. Klasyczny thriller filozoficzny.
• „Eden” – analiza obcości i granic zrozumienia między cywilizacjami.
• „Powrót z gwiazd” – refleksja nad nieprzystawalnością myślenia „sprzed” i „po” technologicznym skoku cywilizacji.
• „Dzienniki gwiazdowe” – podróże Ijona Tichego, zabarwione groteską, satyrą i refleksją nad naturą człowieka.
• „Bajki robotów” – cudownie absurdalne i przewrotne opowiadania filozoficzne w stylu futurystycznych baśni.
• „Opowieści o pilocie Pirxie” – człowiek kontra maszyna, rozsądek kontra algorytm.
• „Śledztwo”, „Szpital Przemienienia” – utwory o zabarwieniu bardziej realistycznym, choć podszyte metafizyką.
• „Filozofia przypadku”, „Golem XIV”, „Summa Technologiae”, „Doskonala próżnia” – Lem jako filozof i eseista, który widzi przyszłość, zanim ona nadejdzie.

W sumie jego książki przetłumaczono na ponad 40 języków, osiągnęły łączny nakład ponad 30 milionów egzemplarzy i były publikowane zarówno w Polsce, jak i na Zachodzie.

Filozoficzny Lem – człowiek, który z nauki zrobił literaturę

Lem był nie tylko pisarzem – był naukowym sceptykiem i filozofem techniki. W latach 60. i 70. pracował w Konwersatorium Naukoznawczym prowadzonym przez dra Mieczysława Choynowskiego. To tam powstawały jego najważniejsze eseje i rozważania, które dziś przyprawiają o dreszcz swoją trafnością.

W „Summa Technologiae” przewidział m.in. rzeczywistość wirtualną, inżynierię genetyczną, nanotechnologię, big data, a nawet deepfake’i. Pisał o przyszłości Internetu, zanim Internet istniał. Uważał, że technologia przerośnie człowieka i pozbawi go złudzeń co do własnej wyjątkowości.

W „Golemie XIV” pokazał sztuczną inteligencję jako istotę wyprzedzającą ludzi o tysiące lat intelektualnie, ale pozbawioną empatii i potrzeb. To była nie tylko literatura, ale też ostrzeżenie.

Lem a świat literacki i naukowy

Lem nie bał się konfrontacji. Ostre pióro, sarkastyczne uwagi, cięte recenzje – był postrachem literackiego środowiska. Regularnie pisał dla „Tygodnika Powszechnego”, ale też prowadził „Rozważania sylwiczne”, które do dziś robią wrażenie jako portret polskiej inteligencji w czasach PRL.

Był członkiem Polskiej Akademii Nauk, otrzymał honorowe członkostwo Science Fiction Writers of America, które później mu… odebrano – bo zbyt ostro krytykował amerykańską fantastykę. Nie cenił „space oper”, gardził naiwnością fabularną i banałem. Lem nie miał litości dla literackiego plastiku.

Jego bliskim przyjacielem był Jan Błoński, a o jego życiu i pisarstwie wiele pisał również Stanisław Bereś i Tomasz Fiałkowski – badacze, którzy znali go osobiście.

Kraków w twórczości Lema

Choć nie pisał wprost o Krakowie, jego duch unosi się nad wieloma utworami. Lem kochał to miasto – jego labirynty, kamienice, atmosferę. W „Wysokim Zamku” opisał z nostalgią Lwów, ale też rozliczył się ze swoją przeszłością. To najbardziej osobista książka w jego dorobku.

Do dziś można odwiedzać Planeta Lem – Centrum Literatury i Języka przy ul. Na Zjeździe – miejsce, które dokumentuje i popularyzuje jego twórczość. A także przespacerować się po Krakowie jego śladami – od mieszkania przy ul. Narzymskiego, po cmentarz Salwatorski.

Czy Lem miał kontrowersje?

Rzadko występował publicznie, nie dawał wielu wywiadów, deklarował się jako agnostyk i unikał religijnych deklaracji. Dla niektórych był zbyt chłodny i zbyt intelektualny. Czasem zarzucano mu mizoginię, ale Lem był po prostu przedstawicielem pokolenia, które inaczej formułowało myśli.

Najważniejsze cytaty Stanisława Lema – 10 myśli, które przetrwały czas

Stanisław Lem zostawił po sobie nie tylko książki, ale też zdania, które funkcjonują dziś niemal jak osobne dzieła. Zebrałem 10 najbardziej znanych cytatów, które najlepiej pokazują jego poczucie humoru, przenikliwość i dystans do świata.

1. „Dopóki nie skorzystałem z Internetu, nie wiedziałem, że na świecie jest tylu idiotów.”
   – Lem trafnie przewidział, jak technologia zmieni relacje międzyludzkie i jak łatwo daje głos każdemu, niekoniecznie mądremu.

2. „Myślenie ma kolosalną przyszłość.”
   – ironiczne, krótkie, ale niezwykle mocne zdanie. Dziś powtarzane jak aforyzm motywacyjny.

3. „Technologia rozwija się od maczugi do bomby atomowej.”
   – ostrzeżenie przed postępem, który może być równie destrukcyjny, co fascynujący.

4. „Ludzie chętniej wierzą w UFO niż w to, że do emerytury dostaną uczciwą pensję.”
   – przykład tego, jak Lem łączył futurologię z ironią wobec spraw codziennych.

5. „Nie ma większej różnicy między człowiekiem a komputerem, niż między ślimakiem a człowiekiem.”
   – podkreślenie ogromu potencjału technologii i zarazem ograniczeń ludzkiego rozumu.

6. „Jeżeli człowiek zbuduje maszynę zdolną do myślenia, to może być pewien, że ona będzie myślała inaczej niż on.”
   – przestroga przed sztuczną inteligencją, zanim jeszcze termin wszedł do powszechnego użytku.

7. „Optymista to człowiek, który nie ma wystarczająco dużo informacji.”
   – gorzka, ale błyskotliwa definicja ludzkiego podejścia do rzeczywistości.

8. „Jedną z największych iluzji ludzkości jest przekonanie, że postęp techniczny rozwiąże wszystkie nasze problemy.”
   – aktualne dziś, w świecie zdominowanym przez wiarę w innowacje.

9. „Człowiek boi się nieznanego, a przecież to ono daje mu przyszłość.”
   – Lem zachęcał do konfrontacji z tym, co niepewne, zamiast uciekania od niego.

10. „Świat jest zawsze dziwniejszy, niż potrafimy to sobie wyobrazić.”
    – zdanie, które można odnieść zarówno do kosmosu, jak i do codzienności.

Każdy z tych cytatów brzmi jak mała lekcja filozofii, a jednocześnie dowód na to, że Lem rozumiał świat szybciej niż inni.

Co zostało z Lema?

Zostały książki. Zostały wizje. Została cała galaktyka pytań, które zadał. Utwory Lema wciąż są czytane, cytowane, ekranizowane i analizowane. W świecie zalewanym przez clickbaity i memy, Lem przypomina, że myślenie to najtrudniejsza – i najbardziej potrzebna – ludzka czynność.

Jeśli interesuje cię Lem, zajrzyj do jego książek. Ale nie oczekuj odpowiedzi. On raczej zapyta cię o to, czego wolałbyś nie wiedzieć.